سینماگران در گفت وگو با کیهان مطرح کردند: سینمای فاخر راهکارها و موانع
نویسنده: فاطمه پاقلعه نژاد

سال 1279شمسی، مظفرالدین شاه در این سال در سفری به فرانسه در کنترکوبل درمیان وسایل سرگرمی مختلف یک دستگاه سینماتوگراف می بیند. او از این پدیده سحرآمیز خوشش آمده و در سفرنامه اش می نویسد: «دستگاهی که به روی دیوار می اندازند و مردم در آن حرکت می کنند.» میرزا ابراهیم عکاس باشی به دستورشاه این دستگاه را خریداری می کند و اولین فیلم های ایرانی را نیز درهمین سفر در اوستاند بلژیک به تاریخ 23 مرداد 1279 تهیه می کند.
    از آن هنگام تاکنون بیش از یک قرن را با سینما پشت سرگذاشته ایم، قرنی که هر روز پدیده های جدیدی در آن ظهور و بروز می کند اما همچنان سینما از جذاب ترین پدیده ها است که می تواند روح سرشار از ذوق ایرانی را خوشحال و راضی نگاه دارد.
    پیش از این سینما جای مناسبی برای یک تفریح لذت بخش و گذران چند ساعت از یک روز تعطیل کسل کننده برای یک خانواده محسوب می شد؛ اما دیگر چندی است که کمتر خانواده ای را درکنار هم در سالن انتظار سینما مشاهده می کنیم. این روزها تعداد صندلی های خالی سینماهای شهرهای ما از تعداد تماشاگران یک فیلم بیشتر شده و حسابی به چشم می آید.اما هنوز قبل از اکران تازه هر فصل سینمادوستان به انتظار یافتن فیلمی با محتوا در میان فیلم های اکران شده صفحات فرهنگی روزنامه ها و مجلات را جست وجو می کنند اما کمتر چیزی درمیان عناوین بسیار فیلم های اکران شده عایدشان می شود.
    و این درحالی است که رهبر معظم انقلاب بارها و بارها بر روی مسائل فرهنگی تاکید داشته اند و فرهنگ کشور و ارتقای آن از مهمترین دغدغه های ایشان است. ایشان چندسال پیش برای اولین بار لغت فاخر را به عنوان صفتی برای کارهای هنری به کار بردند و از هنرمندان متعهد کشور خواستند کار فاخر انجام بدهند. از آن روز در هر بزم و محفل سینمایی لغت فاخر بارها به گوش می رسد اما هنوز کار فاخری درمیان فیلم های سینمایی به چشم نمی آید. با این دیدگاه و دغدغه با چند تن از اهالی سینمای کشور گفت وگویی انجام دادیم و سؤالاتی با محوریت سینمای مطلوب پرسیدیم. اما قبل از آن تعریف لغت فاخر را که از نگاه معاون سینمایی وزارت ارشاد در یک گفت وگو بیان شده بازگو می کنیم:
    «سینمای فاخر، ارزشمند و معرف ایران و اسلام و فضیلت های فرهنگی، هویتی و اخلاقی این سرزمین است.» مهندس جعفری جلوه فاخربودن را به معنای ارزشمندبودن مضامین می داند و می گوید: «حتی ممکن است دریک سینمای ساده هم اتفاق بیفتد و در یک فیلم عامه پسند با مخاطب گسترده هم می تواند مطرح شود.»
    حبیب الله بهمنی از سینماگران خوش ذوق کشورمان در رابطه با عوامل کمک کننده در رسیدن به سینمای مطلوب می گوید: «سینما به معنی کلان یک صنعت آمیخته با هنر است که بخش عمده آن را قوانین و سیاست گذاری های فرهنگی، هنری، ملی تعیین می کند و سینما بر مبنای این سیاست گذاری های کلان که در مجموعه دولت انجام می شود شکل می گیرد. اما رسیدن به سینمای فاخر به عواملی بستگی دارد که گروه خوب، فیلمنامه خوب، بودجه کافی و... از آن جمله هستند که اگر یکی از این عوامل بلنگد رسیدن به این مطلوب میسر نمی شود. هنرمندی که فکر می کند و طرح و ایده ای را بسط می دهد اگر از یک آبشخور مناسب تغذیه شود، فیلمنامه خوبی تهیه می کند و پس از آن با کنار هم آوردن نیروهای متخصص، گروه خوب، مدیریت خوب یک اثر مطلوب را تولید می کند.»
    کارگردان فیلم های زندانی 707، تارهای نامرئی، راننده سفیر و مروارید سیاه در رابطه با اعمال محدودیت های دولتی و نقش آنها در رسیدن به سینمای فاخر می گوید: «میزان محدودیت ها به همان سیاست گذاری های کلان باز می گردد اگر دست هنرمند بسته شود به همان میزان از مطلوبیت اثر کاسته می شود البته منظور من آزادی به معنای بی بند و باری نیست حرف من به این معناست که عواملی نباشد که جلوی ظهور و بروز خلاقیت هنرمند را بگیرند.»
    اما یک سؤال؛ با برداشتن محدودیت ها سینماداران هم آزادی بیشتری پیدا می کنند به نظر شما این موجب رواج فیلم های کلیشه ای نمی شود؟ بهمنی دراین باره می گوید: «ما بایستی در مسئله سینما این واقعیت را بپذیریم که مخاطب نقش موثری در روند تولید، کیفیت و یا کمیت کارها دارد چون آنها با استقبال خودشان می توانند این صنعت را رونق دهند. البته این به آن معنا نیست که سینما به سمت ابتذال کشیده شود . به نظر من برای رفع این مشکل باید ذائقه مخاطب را ارتقا داد به طوری که مخاطب ما با تماشای فیلمهای با ارزش احساس اقناع کند. اگر تماشاگر را به این ذائقه رساندیم سینما آثار مطلوبی را تولید خواهد کرد.
    هزینه سینما را اقتصاد می پردازد و اقتصاد به دنبال سود است اگر به سود نرسد سرمایه گذاری نمی کند؛ بنابراین دولت باید برای تغییر ذائقه و رسیدن به اهداف مطلوب فرهنگی سرمایه گذاری کند. چون وقتی ذائقه ها تغییر کند ما به آثار مطلوب سینمایی می رسیم.»
    منظورتان تولیدات دولتی است؟ «منظورم حمایت های دولتی از فیلم های سینمایی است. البته تا به حال هم اگر حمایت های دولتی نبود این سینما زمین خورده بود چون سینمای بخش خصوصی تا به امروز هیچ اثر مطلوبی ارائه نداده است.
    سیدعلیرضا سجادپور یکی از فیلمنامه نویسان و تهیه کنندگان سینمای کشور در تعریف سینمای فاخر می گوید: «تعبیر سینمای فاخر تعبیر محترم و مبارکی است که در دیدار مقام معظم رهبری از نمایشگاه هنری بسیج در اصفهان مطرح شد و خود من به عنوان فردی که در عرصه سینما هستم بعد از شنیدن این تعبیر سعی کردم کارهایی حداقل نزدیک به این تعبیر ارائه دهم. اولین ویژگی سینمای فاخر ساختار فاخر است یعنی تکنیک و فن درست، جزئیات صحیح و مواردی که با هنر و زیبایی شناسی منطبق باشد؛ کارهایی که ضعف های جدی، نقص و بی توجهی دارد و به طور سردستی کار می شود نمی تواند فاخر باشد اما جدا از بحث ساختاری محتوا هم باید فاخر باشد سینما یک هنر بسیار پیچیده و گران است حیف است که سرمایه زیادی صرف یک کار با یک محتوای ضعیف یا بی محتوا و یا حتی ضدمحتوا شود؛ آثار سینمایی در حال حاضر از نظر محتوایی و درون مایه و پیامی که به مخاطب عرضه می کنند بسیار بی ارزش است و این یک اشتباه کلیدی است. کار سینمایی باید به خاطر زحمتی که دارد و دشواری های ساختش و مخاطب وسیعش از نظر محتوایی دارای پیام و درون مایه ارزشمند باشد. اگر من به عنوان یک مدیر یا سیاست گذار مجوز یک کار سینمایی را صادر می کنم یا از آن حمایت می کنم باید آن کار ارزش محتوایی بالایی داشته باشد .کار سینمایی که وقت من مخاطب را می گیرد باید از نظر محتوایی غنی و ارزشمند باشد تا ارزش عمری که صرف آن می کنم را داشته باشد البته باید به این نکته توجه کنیم که یک کار سینمایی فقط وقت مخاطب را نمی گیرد بلکه به بخش هایی از روح و روان و فکر و ذهن مخاطب هم اثر می گذارد که این از صرف وقت بسیار مهمتر است و این جاست که بحث محتوایی بسیار جدی تر می شود پس سینمای فاخر از نظر من سینمایی است که هم در ساختار و شکل ظاهری تولید درست، جدی، زیبا و هنرمندانه باشد و هم از نظر محتوا و پیام ارزشمند و غنی باشد.»
    سجادپور در پاسخ به این سئوال که آیا با وجود تلاش های تان موفق شدید در کارهایتان به تعبیر سینمای فاخر دست پیدا کنید؟ که با پاسخ خیر ایشان روبه رو می شوم بنابراین از عواملی که بر سر راه رسیدن به این سینما وجود دارد می پرسم؛ تهیه کننده آخرین ملکه زمین و لحظه ناب می گوید: «متاسفانه سینمای امروز ما به گونه ای شکل گرفته که فضا برای کار فاخر آماده نیست و مخاطبین سینمای فاخر از دست رفته اند و از سینما فاصله گرفته اند ، فضای مدیریتی و سیاست گذاری بستر مناسبی برای سینمای فاخر ندارد و فضای تبلیغاتی و رسانه ای هم چندان در خدمت سینمای فاخر نیست.»
    اما آنچه که چندی است بعضی از سینماگران ما را به خود مشغول داشت ساختن فیلم هایی برای حضور در جشنواره های خارجی است. علیرضا سجادپور در رابطه با تاثیر حضور در این عرصه های بین المللی و رابطه آن با رسیدن به سینمای فاخر می گویند: «حضور در این جشنواره ها به نظر من بسیار مخرب است. نگاه سینماگران ما به جشنواره های خارجی و بدتر از آن نگاه تبلیغاتی به آنها کاملادر جهت تخریب سینمای ملی عمل می کند سیاست گذاران این جشنواره ها به هیچ وجه در جهت توسعه سینمای بامحتوا و فاخر ایران کوشش نمی کنند و آن را تشویق نمی کنند و صرفا و فقط صرفا سینمایی که عکس این موضوع باشد در این جشنواره ها تشویق می شود. رشد سینمای ایران و گسترش و قدرت گرفتن سینمای ما با محتوای ملی و اسلامی در دستور کار این جشنواره ها نیست بلکه عکس آن وجود دارد و آنها به تشویق یک سینمای خنثی و بی محتوا و حتی ضدفرهنگی معتقد هستند. که متاسفانه تا حدودی هم به آن رسیدند و مدیران و سیاست گذاران سینمایی نتوانستند در مقابل استراتژی بیگانگان یک ضداستراتژی مناسب طراحی کنند و به کار بندند.»
    جهانگیر الماسی یکی از بازیگران نام آشنای سینما و تلویزیون کشورمان شاخصه های سینمای فاخر را این گونه بر می شمارد: «فاخر در لغت به مفهوم موجودیتی است که قابل افتخار و اعتنا باشد منظور از سینمای فاخر هم همین است یعنی آثار سینمایی که به آن فخر می فروشیم نه به واسطه عظمت پروداکشن و یا انبوهی سیاهی لشکر بلکه به دلیل نقش تاریخی و اجتماعی که این فیلم ایفا می کند و روشن بینی که در بین مردم و مخاطبین القا می کند آن هم نه در یک مقطع خاص بلکه در طول تاریخ. در کتاب «خداوند دو کعبه کنستانتین» خواندم که متاسفانه دنیای مصرفی فخر را به اندازه و کمیت می داند یعنی یقه کت به جای پارچه از پوست حیوانات باشد واین فاخر است چون گران است. !
    بازیگر سریال های گوهر کمال، پس از باران، جوانی، دیوار شیشه ای و انتظار سرخ موانع راه رسیدن به سینمای فاخر را این گونه برمی شمارد: «موانع بیشتر از بیرون یعنی جامعه به سینما تحمیل می شود سینما محصول مدرنیته، دنیای تکنولوژی و دنیای صنعتی است. در چنین دنیایی مسائل اولیه زندگی مردم حل شده و آنها این فرصت را دارند که هفته ای یک بار به سینما بروند اما در مورد مردم ما مسائل معیشتی هنوز به طور کامل حل نشده و آنها بیشتر وقت خود را یا به کار می پردازند و یا پای تلویزیون که سرگرمی ارزانی است می گذرانند.
    در حال حاضر ارزش های اجتماعی ما به سمت پرستش پول رفته نه به خاطر این که گره ای را باز می کند بلکه به خاطر خود پول. سینماگران ما وقتی جامعه را می بینند که در آن نرخ گردش پول وحشتناک است انتظار دارند وقتی برای یک فیلم سرمایه گذاری می کنند درصدی به خودشان باز گردد و این به دنبال پول تماشاگر بودن همه ارزش های ما را پایین می ریزد؛ حرف دیگر این است که ما وقتی مخاطب سینمای اروپا و آمریکا را با مخاطبین سینمای ایران مقایسه می کنیم می بینیم که خیلی تفاوت وجود دارد چون ما 30 سال بسیار ویژه ای را گذراندیم اما هرگز نیامده ایم بر روی مخاطبان و خواست های او تحقیق روانی انجام دهیم.»
    در ادامه الماسی که نویسندگی و کارگردانی فیلم های ستارخان، بخش 4 جراحی، چشمه زندگی و ماجرا را در کارنامه خود دارد درباره حضور سینماگران ما در جشنواره های خارجی و تاثیر توجه سینمای ما به این جشنواره ها می گوید: «من از ابتدا هم با چنین جشنواره هایی مخالف بودم .شما فیلم آخر آقای مخملباف را به عنوان یک سینماگر مسلمان ببینید کسی که با استفاده از سوبسیدهای دولتی و ساپورت های ویژه سینماگر شد. ما باید فیلم «گریه مورچه ها»ی آقای مخملباف را ببینیم بعد راجع به کن و اسکار اظهارنظر کنیم.»
    اما منتقدین سینما درباره سینمای مطلوب راهکارها و موانع آن چه نظری دارند؟ رامین شریف زاده، منتقد سینما در این باره می گوید:
    «دیر زمانی است که تحقق سینمای ملی یا به تعبیری سینمای فاخر به عنوان یک آرزو در عرصه فرهنگ و هنر کشور مطرح است. آرزویی که علی رغم تلاش های صورت گرفته همچنان دست نیافتنی باقی مانده است.
    سینمای ملی، واژه نام آشنایی است که به خصوص در دو سال گذشته بسیار بر آن تاکید شده است اما آنچه که از برآیند سیاست گذاری ها و تولیدات سینمایی به دست آمده است آنکه تاکنون شاهد به ثمر نشستن چنین آرزویی در عرصه سینمای کشور نبوده ایم.
    به یقین دستیابی به هدف والایی چون سینمای ملی در ابتدا مستلزم ارائه یک سامانه فرهنگی مناسب در سایه تلاشی مجدانه و عزمی راسخ است که آن نیز به نوبه خود رسیدن به یک مفهوم واحد را می طلبد، مفهومی که برخلاف تمامی ادعاهای مطرح شده در باب ایجاد یک سینمای ملی، تاکنون مورد بی مهری قرار گرفته است. همین بی مهری ها و عدم توجه واقعی به مفهوم واحد است که باعث شده تا با گذشت بیش از 27 سال از انقلاب شکوهمند اسلامی هر کارگردان و تهیه کننده ای بنا به سلیقه و رای خود فیلمی را ساخته و به بهانه برنده شدن جوایز داخلی و خارجی و یا برخوردار شدن از گیشه ای خوب، خود را داعیه دار ایجاد سینمای فاخر معرفی کند. اما به راستی سینمای ملی چیست؟ آیا تاکنون به این موضوع اندیشیده ایم که تعریف ما از سینمای ملی چه بوده و این سینما باید دارای چه ویژگی هایی باشد؟ شاید در تعریف سینمای ملی اینگونه بتوان عنوان کرد که سینمای ملی، مجموعه ای از مفاهیم مستتر در فرهنگ، ملیت، باورها و اعتقادات یک ملت است که برآیند آن نمایشگر خواسته ها و باورهای آن ملت نوع تفکر و نگاهشان به جهان هستی و همچنین نحوه تعاملشان با محیط بیرونی می باشد که در مجموع قضاوت مخاطبان را برای شناخت آن ملت آسان تر می سازد. البته در این میان از این موضوع نیز نباید غافل بود که سینمای ملی تنها در توصیف آنچه از فرهنگ ایرانی گفته می شود نمی گنجد بلکه باید ناظر بر هویت سازی و بایدهای فرهنگ و آرمان های ملی ایران نیز باشد. بدون شک تعاریف فوق اگر چه فصل الخطاب معنا و مفهوم سینمای ملی نیست اما بخش عمده ای از آمال و آرزوهایی که در تحقق سینمای ملی آرزو می شود را در خود نهفته دارد.
    اما قضیه به این جا ختم نمی شود، در حقیقت وظیفه اصلی مسئولان و دست اندرکاران سینمای کشور پس از دستیابی به یک مفهوم واحد در تحقق تعاریف فوق در سینما شکل جدی و واقعی به خود می گیرد. مروری بر تولیدات سینمای ایران در طول سال های پس از انقلاب گویای این واقعیت است که اندک آثاری را می توان نام برد که با توجه به هدف تحقق سینمای ملی به قاب تصویر درآمده اند. عدم استقبال مناسب مخاطبان ایرانی از سینما و توجه بیش از اندازه جشنواره های خارجی به تولیدات سینمای ایران برخلاف آنچه که برخی تلاش می کنند آن را نشان اعتلای سینمای ایران بنامند، همگی به نوعی بر این موضوع تاکید می کند.» کیهان ۱۳/۱۰/۸۶