مقام معظم رهبری روز شنبه در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به اهمیت تبیین مهندسی فرهنگی کشور توسط این شورا، تأکید کردند که تلاش های صورت گرفته در این امر ناکافی است و باید این مسئله مهم را خیلی جدی تر گرفت.
اشاره ایشان به ناکافی بودن تلاش ها در تدوین نقشه راه فرهنگی کشور از آنجایی ناشی می شود که اعضای شورا طی 4 سال متوالی و در احکام مختلف، فرمان تبیین مهندسی فرهنگی کشور را از مقام معظم رهبری دریافت کردند اما آن طور که شایسته و در شأن این نهاد سیاستگذار فرهنگی است بدان توجه نکردند.
مقام معظم رهبری در این جلسه تصریح می کنند که اهداف فرهنگی در گرو تدوین مهندسی فرهنگی کشور است. به تعبیری تا نقشه راه فرهنگی مهیا نباشد ارتقاء فرهنگی از سطح صلاحیت ها و سلیقه افراد بالاتر نمی رود.
از طرفی وقتی مقام معظم رهبری می فرمایند فرهنگ مظلوم است برخی تصور می کنند که مظلومیت فرهنگ را باید در میان صفحات بودجه سالیانه دنبال کنند. حال آنکه فرهنگ کشور بیش از آنکه محتاج بودجه و اعتبار باشد نیازمند نقشه و هدف روشن است.
مظلومیت فرهنگ در این است که اهداف کلان آن، آرمانی و ارزشی است اما راهکارها و روش ها و نهادهای لازم برای نیل به این اهداف غیر فرهنگی است و نسبتی با اهداف و افق آرمانی ندارد.
فرهنگ آرمانی باید به فرهنگ هدف تبدیل شود و مسیر رسیدن به این فرهنگ باید با توجه به وضع موجود و شناخت فرهنگ هدف ترسیم شود.
لازم است جایگاه نهادها و مراکز و سازمانهای فرهنگی و نقش و اثرگذاری آنها در این مسیر باز تعریف شود و در مجموعه سیاست های فرهنگی ، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در خدمت فرهنگ هدف آرمانی نقش بازی کنند.
چشم انداز خرد و جزئی، بخشی و کلان فرهنگ باید تعریف شود و مدیران فرهنگی خارج از اینکه چه گرایشی دارند و به کدام جناح و گروه وابسته اند، درون نظام فرهنگی که به مثابه سیستم عمل می کند جای گیری شوند. دراین نظام برای سلیقه مدیران نیز حد و حدودی تعریف شده است.
این همان چیزی است که از آن به عنوان نقشه راه فرهنگی یا مهندسی فرهنگی تعبیر می شود.
فرهنگ آرمانی اگر چه به سبب بروز و ظهور انقلاب اسلامی ترسیم شده است اما هنوز پس از 27 سال هیچ نقشه ای برای وصول به این هدف وجود ندارد و تمام اجزای فرهنگ اعم از فرهنگ خرد و سیاست و اقتصاد و اجتماع در درون یک پیکره قرار ندارند و کاملا واگرا عمل می کنند.
از اینرو دیده می شود که در اغلب اوقات تغییر دولتها و مدیران، اثر چندانی در اصلاح رویه های خلاف فرهنگ آرمانی ندارند.
با این توضیح، انتقاداتی که کم وبیش به سیاست های فرهنگی دولت نهم می شود از همین زاویه است.
از اینرو این مهم یعنی ترسیم نقشه راه فرهنگی به موازات تدوین سند چشم انداز کشور مورد تاکید مقام معظم رهبری قرار گرفت و شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان «مقر فرماندهی طراحی این نقشه»، موظف و مکلف به تهیه این سند شد.
به فهم نگارنده، شورای عالی انقلاب فرهنگی طی 5 سال گذشته توجه کافی به تهیه چنین سندی نداشته است که در این مقاله به بخشی از عملکرد این نهاد اشاره شده است.
1- بیانات مقام معظم رهبری با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی طی سالهای 1381 تا 1384 پیرامون وظیفه مهندسی فرهنگی کشور و تاکید فراوان ایشان به ضرورت اهمیت این موضوع، ایجاب می کرد که تدوین این نقشه مهم فرهنگی سر لوحه کار شورا قرار گیرد.
مقام معظم رهبری سال 81 خطاب به اعضای شورا بحث مهندسی فرهنگی را مطرح می کنند و پس از آن سه سال متوالی در دیدار با اعضای شورا عدم پیشرفت در تدوین این سند مهم را گوشزد و تاکید می کنند که شورا می بایستی تنها به این وظیفه اساسی بپردازد. نگاهی گذرا به مصوبات شورا طی سالهای 81 تاکنون نشان می دهد که چه مقدار این مهم مورد توجه قرار گرفته است.
2- مقام معظم رهبری در سال 81 و در دوره چهارم فعالیت شورای عالی انقلاب فرهنگی ماموریت مهندسی فرهنگی کشور را به این شورا محول نمودند و از این شورا به عنوان مرکز مهندسی فرهنگی کشور، مرکزی بی بدیل در مدیریت راهبردی فرهنگی کشور در ستاد عالی فرهنگی و علمی دستگاه های کشور نام بردند.
انتظار این بود که شورا در سال اول فرمایشات مقام معظم رهبری، حداقل مقدمات تدوین نقشه فرهنگی کشور را مهیا می ساخت.
شورای عالی از 81.9.26 که دستور تدوین مهندسی فرهنگی کشور را از مقام معظم رهبری دریافت می کند تا 82.10.23 که مجددا خدمت ایشان می رسند 22 جلسه برگزار می کند که از این 22 جلسه 53 مصوبه می گذرد.
تحلیل و دسته بندی این 53 مصوبه نشان می دهد که از این تعداد 39.6 درصد مربوط به انتخاب وانتصاب مدیران و روسای دانشگاهها، 24.5 درصد اصلاح مصوبات قبلی شورا، 1.8 درصد تعیین نام برای روزها و 5.6 درصد تاسیس موسسات و نهادهای فرهنگی را تشکیل می دهد.
طی این مدت هیچ مصوبه ای مستقیم یا غیر مستقیم در رابطه با مهندسی فرهنگی کشور مطرح نمی شود.
3- سال دوم مجددا مقام معظم رهبری به تشریح اهمیت تدوین نقشه فرهنگی کشور می پردازند و تاکید می کنند که تدوین چنین نقشه ای بر عهده شورای عالی انقلاب فرهنگی است.
از 82.10.23 که دومین دیدار در خصوص تدوین مهندسی فرهنگی کشور برگزار می شود تا 83.10.8 که برای بار سوم اعضای شورا خدمت مقام معظم رهبری می رسند باز هم هیچ نشانه ای از توجه شورا به موضوع مهندسی فرهنگی در میان مصوبات یافت نمی شود.
طی این سال، شورا 17 جلسه با 48 مصوبه برگزار می کند که ترکیب این مصوبات نیز هیچ تفاوت معناداری با سال پیش از آن ندارد.
از این 48 مصوبه، 37.5درصد آن مربوط به انتخاب و انتصاب مدیران، 16.6درصد مربوط به اصلاح مصوبات قبلی شورا، 8.3 درصد تعیین نام برای روزهای سال و
12.5درصد به تاسیس نهادهای فرهنگی جدید می پردازد.
همانطور که گفته شد در این سال نیز هیچ مصوبه ای که بطور مستقیم یا حتی غیرمستقیم به مهندسی فرهنگی مربوط می باشد از جلسات شورا عبور نمی کند.
4-پس از اینکه 2 سال متوالی شورا هیچ ترتیب اثری به تاکیدات مقام معظم رهبری مبنی بر تدوین نقشه فرهنگی کشور نمی دهد مقام معظم رهبری در سال سوم خطاب به شورا می فرمایند: «شورای عالی انقلاب فرهنگی آن مرکز مهندسی و حراست کننده ای است که مورد نظر ماست. پیشنهاد بدهید این شورا را منحل کنیم و یک شورای دیگر به وجود بیاوریم.»
ایشان سپس چنین می فرمایند: «در این کار (عقبه علمی و فکری شورای عالی) عناصر حقیقی اند که دعوت شده اند. (اینها) باید نقش ایفا کنند، وقت بگذارند و وقت حسابی بگذارند.»
در نهایت ایشان برای بار سوم اهمیت تدوین چنین نقشه ای را گوشزد می کنند.
شورا از 83.10.8 که دیدار سوم با مقام معظم رهبری برگزار می شود تا 84.10.13، 21 جلسه را با 63 مصوبه برگزار می کند اما دریغ از اینکه حتی یک مصوبه به مهندسی فرهنگی مرتبط باشد.
از این 63 مصوبه 36.5درصد به انتخاب و انتصاب مدیران، 22.22درصد به اصلاح مصوبات قبلی، 14.28درصد به تعیین نام روزها و اهدای جوایز و همینطور 17.46 درصد به تاسیس و ایجاد نهادهای فرهنگی مربوط است.
5-سال 84 از آنجایی که هنوز نقشه مهندسی فرهنگی کشور تهیه نشده بود مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای شورا چنین مطالبه می فرمایند: «حالا باید نقشه فرهنگی کشور روی میز آماده باشد و باید روی آن بحث شده باشد، تصمیم گیری شده باشد و نقشه کلان با راه ها نه فقط چیزهایی که صرفاً آرزو و آمال است کاملاً کشیده شده و مشخص شده باشد این حرف اصلی ماست به شما دوستان.»
ایشان در نهایت با اشاره به ضرورت و اهمیت انجام ماموریت و وظیفه ای که بر دوش شورا گذاشته شده است می فرمایند: «بنده با شما پیش خدای متعال احتجاج خواهم کرد و به پروردگار خواهم گفت: من بهترین کسانی را که مناسب این کار می شناختم در این شورا جمع کردم، شما به خدای متعال باید جواب بدهید هرچه فکر می کنید باید پیش خدای متعال گفت آن را بیان کنید و به فکرش باشید.»
آخرین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی با مقام معظم رهبری بدین ترتیب پایان گرفت. اما همچنان حرکتی به سمت تحقق فرمایش مقام معظم رهبری در صورتجلسات شورا دیده نشد.
از 84.10.13 تا اردیبهشت سال جاری که اعضای شورا تغییر می کنند و شورای جدید منصوب می شوند، 25 جلسه با 70 مصوبه برگزار می شود. از این 70 مصوبه، 50درصد به انتخاب مدیران، 11.42درصد به اصلاح و ترمیم و الحاق مصوبات گذشته شورا، 4.2درصد به نامگذاری روزها و
14.28درصد به تشکیل مراکز و موسسات جدید مربوط است. و در میان این مصوبات هیچ مصوبه ای در راستای تدوین مهندسی فرهنگی کشور یافت نمی شود.
6-سال 85 مقام معظم رهبری هیچ دیداری با اعضای شورا برگزار نمی کند و در اردیبهشت ماه سال 86 که اعضای جدید شورا را معرفی می نمایند همچنان بر مهمترین وظیفه شورا که همان تدوین مهندسی فرهنگی است تاکید می کنند.
اما از تیم جدید شورا نیز حرکتی دیده نمی شود.
از اردیبهشت تا پایان شهریور 86، شورا 5 جلسه با 19 مصوبه را می گذارند که از این تعداد 21 درصد به اصلاح مصوبات قبلی و
47.36درصد نیز به انتخاب و انتصاب مدیران اختصاص دارد.
در دوره جدید نیز هیچ دستورالعمل، مصوبه و مقدمه ای برای تهیه نقشه فرهنگی کشور در میان جلسات شورا مشاهده نمی شود.
7-عملکرد شورا از تاریخ فرمان تهیه نقشه فرهنگی کشور تا پایان شهریور 86 را می توان بدین طریق ارزیابی کرد. طی این سالها شورا 90 جلسه داشته است که از این جلسات 253 مصوبه عبور کرده است. از این تعداد 106 مصوبه مربوط به انتخاب یا انتصاب مدیران اجرایی و فرهنگی است که سهم آن از کل مصوبات 42درصد است. 41 مصوبه مربوط به اصلاح و الحاق متمم به مصوبات قبلی شورا است که سهم آن از کل مصوبات 16.2 درصد است. 17 مصوبه مربوط به نام گذاری روزهای سال و اهدای هدیه و جوایز به افراد است که سهم 6.7درصدی را در برمی گیرد.
30 مصوبه هم با سهم 11.85 درصدی مربوط به تاسیس نهادها و کمیته های فرهنگی جدید است.
از مابقی مصوبات نیز سهم عمده ای مربوط به سیاست گذاری خرد در حوزه موضوعات فرهنگی است که اساساً جزو وظایف اصلی شورای عالی انقلاب فرهنگی نمی باشد و البته تعداد مصوبات انگشت شماری نیز که به حوزه کلان فرهنگی مرتبط است هیچ نسبتی مستقیم یا غیرمستقیم با تدوین مهندسی فرهنگی ندارد.
گفتنی است 253 مصوبه در 90 جلسه، حاکی از آن است که حدوداً از هر جلسه شورا 3 مصوبه گذشته است که به نظر می رسد با توجه به پیچیدگی و اهمیتی که موضوعات کلان فرهنگی دارد توقع می رفت برای هر مصوبه شورا وقت بیشتری را صرف می کرد که همین یک قلم آمار می تواند ماهیت و سطح اثرگذاری مصوبات شورا را توضیح دهد.
لازم به ذکر است در مطالعه ای که بر روی 424 مصوبه شورا توسط دبیرخانه شورایعالی انقلاب صورت گرفته است تنها 3 مصوبه مربوط به سیاستگذاری در حوزه کلان بوده است.
همچنین هیأت نظارت و بازرسی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در مطالعه ای که با عنوان «سنجش تطبیقی مصوبات شورای عالی انقلاب با وظایف آن شورا» انجام داده است نشان می دهد که تنها 38 درصد از مصوبات این شورا منطبق با وظایف آنها بوده است و بیش از 62 درصد از مصوبات هیچ ارتباطی با وظایف اصلی شورا ندارد.
لازم به ذکر است که نتایج این پژوهش با مطالعه بیش از 1400 مصوبه بدست آمده است.
8- کم توجهی شورا به بیانات مقام معظم رهبری تنها به مهندسی فرهنگی کشور منحصر نمی شود بلکه دیگر محورهای مورد تاکید مقام معظم رهبری نیز همچون موضوع مهندسی فرهنگی مورد بی مهری قرار گرفته است.
دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در گزارشی توصیفی به مصوبات مرتبط با محورهای مورد تاکید مقام معظم رهبری اشاره کرده است که این سند خود گویای عملکرد شورا است.
الف) محور مورد تاکید مقام معظم رهبری: خیزش علمی
مصوبات مرتبط شورا: 1- سیاست ها و راهبردهای ارتقاء فناوری نانو 2- نامگذاری 20 فروردین به عنوان روز ملی فناوری هسته ای
ب) محور مورد تاکید مقام معظم رهبری: نوسازی نظام آموزش
مصوبات مرتبط شورا: ماده واحده اختصاص فصلی از تاریخ تمدن اسلام و ایران در کتب درسی مدارس و دانشگاه ها
ج) محور مورد تاکید مقام معظم رهبری: توجه ویژه به نخبگان
مصوبات مرتبط شورا: آیین احراز استعدادهای برتر
د) محور مورد تاکید مقام معظم رهبری: توجه ویژه به علوم دستگاه ها
مصوبات مرتبط: اعطای جایزه مرحوم دکتر کاظمی.
هـ) محور مورد تاکید مقام معظم رهبری: تصحیح جهت گیری های فرهنگی
مصوبات مرتبط: الزام شورای فرهنگی عمومی به پیگیری راهکارهای جلوگیری از افراد، تشکل ها و انجمن های انحرافی
9- مقام معظم رهبری در سال 84 خطاب به اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی می فرمایند: «ما سال گذشته این جا عرض کردیم «مهندسی فرهنگی کشور» به عهده شماست. گفتیم این جا «قرارگاه اصلی» است، عقبه شما هم دبیرخانه و ملحقات دبیرخانه است و شوراهای اقماری و شوراهای معین و کمیته های کارشناسی و جمع های دیگری که هستند.»
مطابق فرمایش مقام معظم رهبری شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان قرارگاه اصلی به 2 چیز اساسی احتیاج دارد. اول عقبه علمی و فکری و دوم خط مقدم اجرایی.
به نظر ایشان عقبه فکری همان جایی است که باید مطالعه و کارهای علمی صورت گیرد. ایشان سپس تصریح می کنند که این عقبه فکری همان دبیرخانه است.
از این منظر انتظار می رود دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی فارغ از جهت گیری اعضای شورا و میزان توجه آنها، به تهیه و تدوین پیش نویس مهندسی فرهنگی کشور پرداخته باشد.
در این رابطه عملکرد دبیرخانه نیز قابل توجه است.
الف) دبیرخانه در راستای وظایفش در خصوص تدوین مهندسی فرهنگی لازم است برای اعضای جلسات شورا طرح موضوع پیشنهادی ارائه کند. در همین رابطه از 132 صورتجلسه اخیر شورا که مورد بررسی قرار گرفته است، تنها در 8 صورتجلسه پیشنهاددهنده آن دبیرخانه بوده است که ترکیب این 8 پیشنهاد نیز جالب است.
از این تعداد، 5 پیشنهاد حکم پیش از دستور را داشته است و اساساً به مباحث مربوط به حوزه مدیریت دبیرخانه مربوط بوده است و نه طرح یا پیش نویس فرهنگی.
سه پیشنهاد دیگر نیز که حکم دستور را داشته است به گزارش عملکرد دبیرخانه اختصاص دارد و در میان آنها چیزی به عنوان طرح پیشنهادی یافت می شود.
ب) از دیگر وظایف دبیرخانه تهیه پژوهش ها و تحقیقات مرتبط با موضوع مهندسی فرهنگی و آماده سازی آن برای طرح در جلسات شورا است.
در این رابطه از سال 81 تا شهریور ماه سال جاری، 80 پژوهش بر روی سایت رسمی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفته است که از این تعداد تنها 3 تا 4 مورد به طور مستقیم مربوط به مهندسی فرهنگی و 10-11 پژوهش نیز به صورت غیرمستقیم به این موضوع مرتبط است.
ج) برآورد و ارزیابی کل منابع تخصیص یافته به پروژه های مهندسی فرهنگی کشور نشان می دهد که نسبت کل مبلغ پروژه های مربوط به تدوین مهندسی فرهنگی کشور به کل پروژه های دبیرخانه از سال 81 تا 85، تنها 1.8 درصد است که اگر هزینه همایش مهندسی فرهنگی را از آن کسر کنیم این رقم به 0.9 درصد تقلیل می یابد که به طور مشخص مبلغ آن در این سال ها به 340.000.000 ریال می رسد.
د) برخی از هزینه های اجرایی دبیرخانه از تاریخ 85.7.1 الی 86.7.1 که به تایید مدیرکل خدمات مدیریت رسیده است بدین شرح است:
- تهیه ملزومات اداری: 1.150.000.000 ریال
- تهیه مصالح ساختمانی جهت بازآرایی: 4.746.000.000 ریال که نسبت به سال گذشته رشد 160 درصدی دارد.
- پرداخت صورتحساب تهیه بلیت هواپیما، پذیرایی و... 490.000.000 ریال
هـ) از مقایسه بند ج و د نتیجه می شود که مجموع 3 قلم هزینه زائد و اضافه بند د در یک سال بالغ بر 18 برابر هزینه مربوط به پژوهش های مطالعاتی در خصوص مهندسی فرهنگی کشور طی چهار سال است.
ز) سال 86 کتابی با عنوان مبانی مستندات مهندسی فرهنگی به نام رئیس دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی منتشر می شود که در نوع خود کم نظیر است.
این کتاب که کمترین ارتباطی به موضوع مهندسی فرهنگی ندارد بیش از مسئولیت رئیس دبیرخانه شورای عالی یعنی در سال 83، با عنوان برنامه ریزی راهبردی توسعه فرهنگی منتشر شده است که همان زمان نیز طی مطالعه ای توسط دبیرخانه با 9 عنوان اشکال مورد نقد قرار می گیرد.
حال آن که در سال 86 بدون هرگونه اصلاحی با عنوان جعلی مبانی مستندات مهندسی فرهنگی و به اسم دبیر فعلی دبیرخانه منتشر می شود.

سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی ۲۰/۹/۸۶