نویسنده: شهره گل محمدی

خصوصیاتی که در فیلم ها و مجموعه های تصویری دارای تم های دینی و مذهبی وجود دارند کم و بیش در آثار دیگر ایرانی از این دست نیز دیده می شوند، اما شدت و ضعف حضور این خصوصیات مثبت حتما در اثرگذاری این آثار نزد مخاطبان، دخالت دارد. از جمله فیلم ها و مجموعه هایی که در زمینه آثار مذهبی و معنوی ساخته و پخش شده اند و می توان برخی از خصوصیات آنان را برشمرد به آثاری مثل: سفیر، روز واقعه، سریال امام علی(ع)، سریال امام حسن(ع) و امام رضا(ع) و ... اشاره کرد.
    هرکدام از این آثار در نوع خود کوشیده اند، گوشه ای از تاریخ دینی مسلمانان را به همراه توجه مخصوص به نکات اخلاقی و مذهبی خود، مورد تاکید قرار دهند. البته پرداخت و نوع ساخت در هرکدام از این آثار باتوجه به نوع شناخت نویسنده و کارگردان اثر و همچنین میزان تحقیق و بررسی انجام شده قبل از ساخت متفاوت است.
    هرکارگردانی باتوجه به جهان بینی خود و دیدگاهی که نسبت به مسائل دینی و مذهبی دارد به سراغ ساخت این گونه آثار می رود.
    اما اساس ساخت چنین آثاری در اقبال عمومی از آنها نهفته است، چنانکه پیش از این نیز گفتیم در ایران، مردم از طرح این گونه مسائل دینی که در قالب دراماتیک مطرح می شوند، لذت خاصی می برند، چنانکه حتی آئین های بسیار قدیمی سوگواری در ایران وجود داشته و دارد که به اشکال مختلف عزاداری و تعزیه درآمده اند.
    ساخت این فیلم ها و سریال ها هم باز می گردد به همان اندیشه اولیه ای که از نمایش های مذهبی ایرانی دارای پس زمینه تاریخی و بخصوص تعزیه نشات می گیرد. اندیشه جدایی اشقیاء و اولیاء در فیلم های مذهبی ایرانی، ریشه در این موضوع دارد که اساسا دین، برای مردم ایران راه رهایی از بند است و در این صورت است که دو دسته جداگانه و کاملامشخص در این فیلم ها به وجود می آیند. دسته مخالفان دین و کسانی که حکومت جابرانه و ظالمانه را در دست دارند و به مبارزه با اهالی دین می پردازند و دسته دیگری که از یاران امامان یا پیامبران علیهم السلام هستند.
    علاوه بر دو دسته شدن قهرمان و ضد قهرمان و همچنین مقابله سفید و سیاه، نیروهایی که قرار است درام اصلی را تشکیل بدهند، در فیلم های مذهبی ایرانی نقش معجزه یا کمک های فراطبیعی را نیز نباید نادیده گرفت که البته این مورد را نیز در فیلم های بین المللی از این دست، می توان به وضوح دید. کارکرد این تصویر کردن معجزات بیشتر در جذب مخاطب عام خود را نشان می دهد. اینکه جذاب کردن تصاویر با جلوه های ویژه تصویری امری است اجتناب ناپذیر، را همگی می دانیم و در این گونه آثار هم این عنصر می تواند در قابل قبول کردن تصوری که از معجزه در ذهن مخاطب جریان دارد، بینجامد.
    حال می پردازیم به تجزیه و تحلیل برخی از آثار معروفی که در ایران در این زمینه ساخته شده اند؛
    سفیر
    این فیلم را بسیاری از منتقدان و صاحب نظران جزو بهترین آثار مذهبی سینمایی می دانند. محور اصلی داستان فیلم درباره مردی است که پیغامی مهم را خود حمل می کند و دشمنان هر لحظه در کمینش هستند.
    این فیلم در زمان خود با توجه به جلوه های ویژه و صحنه های سوارکاری و بدلکاری خاصی که داشت، مورد توجه بسیاری از بینندگان قرار گرفت.
    داستان واقعه کربلارا تا به حال از طرق بسیار متفاوت و متنوعی دیده ایم. اما این بار در این فیلم مستقیما به نبرد صحرای کربلاو تبعات آن پرداخته نمی شود بلکه ما با سفیری مواجه هستیم که قرار است پیغام امام حسین(ع) را به مردم برساند و منادیان حکومت سعی می کنند جلوی او را بگیرند. کشمکش اصلی در این فیلم بر همین اساس صورت می گیرد. یعنی فیلم به نوعی به فیلمی جاده ای بدل می شود. سفیر با اسب به تاخت حرکت می کند و عد ه ای هم در تعقیب وی هستند.
    کنش اصلی ماجرا در دل خود شخصیت سفیر است که فرامرزقریبیان نقش او را به خوبی ایفا کرده است. ماموریتی برعهده وی است و او که به مولای خود قول داده است، خود را موظف می داند آن را تا به پایان به انجام برساند. اتفاقات کلی فیلم هم در همین زمان انجام ماموریت به وقوع می پیوندند. عناصری که در مدح دین و دیانت و بخصوص آزادگی در فیلم گنجانده شده است، از همان اصالت واقعه کربلانشات می گیرد که قیام برای آزادگی بوده است.
    روز واقعه
    روز واقعه نیز فیلمی است که برحاشیه قیام کربلاساخته شده است. مردی احساس می کند که تحت تاثیر نیرویی بایستی به سوی سرزمینی برود. این مرد که در اصل یک نصرانی است، از پیروان مسلمانان سراغ مولای نادیده خود را می گیرد. عشق او به حسین(ع) در این فیلم دارای مسائل عادی دنیوی است و خودشناسی این فرد دراین راه طولانی و صعب العبور، خود را می نمایاند. در واقع مسئله ای که در فیلم “روز واقعه” مطرح می شود، همان خودشناسی انسان است که در دین اسلام، یکی از ارکان اصلی خداشناسی به حساب می رود.
    مرد در بیابان لم یزرعی سرگردان می شود و سپس با خدای خود تنها می ماند. آنچه در ذهن و دلش می گذرد پس از طی مسافتی یکی می شود به پاکی خاصی می رسد. انگار عذاب های مواجه شدن با توفان و تشنگی و راهزنان و ... گناهان او را می شویند. او برگزیده شده است تا به ندای کسی پاسخ گوید. صدایی در وجود این انسان فریاد می کشد که “کیست مرا یاری کند؟” در واقع پاک شدن این انسان و رسیدن به مراتب کمال، مدنظر سازندگان اثر بوده است. پیوند مسائل دینی از راه غیر مستقیم با درونیات انسانها از جمله عواملی است که در فیلم های موفق تلویزیونی و سینمایی دارای رویکرد مذهبی دیده می شوند.
    روز واقعه از منظر مسائل تکنیکی نیز قابل بحث است و ساختار آن به گونه ای است که آئین های قدیمی را با مسائل مذهبی پیوند می زند و فردی را در مرکز ماجرا قرار می دهد که بیننده عادی بتواند به راحتی با او همذات پنداری کند. نوع تصاویر فیلم و رنگ و روی آنها و شیوه فیلمبرداری و تدوین و حتی فضاسازی صحنه های مختلف که در آنها این مرد از بیابان می گذرد یا با توهمات خود روبرو می شود نیز به گونه ای است که ذهن مخاطب را به سوی هدف مورد نظر سوق دهد و شناخت درون را بر شناخت از بیرون ارجحیت بخشد. پیوند این فیلم با دنیای امروز هم از طریق همان شخصیت محوری صورت می پذیرد. سفر عارفانه او به نحوی آغاز می شود که حتی مراسم ازدواج خود را به سرعت ترک می کند و رهسپار می شود. بیگانگی او با دین اسلام و سپس حرکت سریع او در مدارج کمال از جمله نکات بارز و قابل توجه این فیلم هستند.
    سریال امام علی(ع)
    این سریال یکی از پرخرج ترین پروژه های تاریخی مذهبی تلویزیون ایران است. از آنجا که تازمان ساخت این مجموعه، سریال های تاریخی مذهبی از قدرت ساختاری آنچنانی برخوردار نبودند، این سریال را می توان نقطه عطفی در ساخت این گونه مجموعه ها به حساب آورد. این مجموعه از لحاظ تکنیکی و معنایی هم در رده هایی بالاتر از آثار مشابه قبل از خود قرار می گیرد. این درجه بندی ها به چند عنصر و عامل مختلف بستگی دارد.
    مسائل تکنیکی این سریال از آنجا شروع می شود که قرار شد این سریال به صورت 35 میلیمتری فیلمبرداری شود. این شیوه سینمایی به هرچه واقع گراتر شدن تصاویر می انجامید و ضمنا در تصحیح رنگ و القای فضایی قدیمی هم بیشتر موثر واقع می شد. از آنجا که کارهای لابراتواری این فیلم به خوبی انجام شدند وسواس سازندگان آن روی فیلمبرداری و نورپردازی، نتیجه ثمربخشی را در پی داشت، سر و شکل این مجموعه بسیار قابل قبول تر و نزدیک تر به زمانه خاص تاریخی آن از آب درآمد.
    اما از این عناصر که بگذریم حتما گریم، لباس، بدلکاری، موسیقی، طراحی تولید و بسیاری مسائل دیگر نیز درهرچه باورپذیرتر ساختن این مجموعه دخیل بودند.
    اما از بعد معنایی به این جا می رسیم که این سریال، گوشه های مبهمی از زندگی در آن دوران و خصوصیات حکومت و اتفاقات بزرگ مذهبی را به خوبی به تماشاگر نمایاند. این امر برای مردمی که به خوبی با تاریخ اسلام آشنا نبودند، بسیار جذاب می نمود. ضمن اینکه شخصیت پردازی و شیوه روایی سریال بخصوص در مورد خود امام علی(ع) و مالک اشتر به گونه ای انجام شده بود که توجه مخاطب را به خود جلب می کردند و چنان در کانون توجه قرار می گرفتند که زندگی و شهادت آنان بسیار باورپذیر می نمود.
    اما سریال های دیگری مثل امام حسن(ع) یا امام رضا(ع) و ... نیز در ادامه راه این سریال و فیلم های مذهبی دیگری چون مریم مقدس و مردان آنجلس کوشیدند و همچنین مذاهب دیگر را نیز از بعد معنویت و تاریخ مورد بررسی قرار دادند. امروزه توجهی که به بعد معنویت در سینما و تلویزیون ایران می شود به حد تکنیکی و ساختاری و کاربردی رسیده است تا جایی که طراحی تولید این فیلم ها و مجموعه ها در حدود قابل قبولی است و اندیشه و اعتقاد اصیل سازندگان را در پس داستان ها می توان دید. رسالت ۲۶/۷/۸۶